عوارض شیمی درمانی را بشناسید

وقتی صحبت از شیمی درمانی سرطان می‌شود، بیشتر افراد تصویر بیمارانی را به یاد می‌آورند که معمولا بدون موها و ابروهایشان و با ضعف فراوانی روزها را می‌گذرانند. شیمی درمانی، روشی است که با دارو به درمان سرطان می‌پردازد و با وجود این که همه افرادی که با این روش درمان می‌شوند، شبیه به این تصویر ذهنی نیستند، داروهای شیمی درمانی (مثل هر داروی دیگری) عوارض مخصوص به خودشان را خواهند داشت. در طول دوره شیمی درمانی دقیقا چه اتفاقی می‌افتد؟ داروهای شیمی درمانی چه چیزهایی هستند و چطور می‌توانند سلامت ما را تحت تاثیر قرار بدهند؟ میزان ماندگاری عوارض شیمی درمانی چقدر است؟ آیا تا آخر عمر با آن‌ها درگیر هستیم؟ در این مطلب سعی می‌کنیم پاسخ این سوال‌ها را بدهیم.

شیمی درمانی دقیقا چیست؟

شیمی درمانی یک روش درمان با دارو است. سرطانی شدن سلول‌های بدن ما، وقتی اتفاق می‌افتد که بخش خاصی از DNA آن‌ها تغییر می‌کند. DNA همان قسمتی است که فرمان سلول را در دست دارد و به آن دستورات مختلفی می‌دهد. وقتی بخش کوچکی از DNA تغییر کند، فرایند رشد و تقسیم سلول به هم می‌ریزد. اگر این بخش، به سلول دستور تقسیم شدن را بدهد، سلول شروع به رشد و تقسیم بیش از حد کرده و توده سرطانی ایجاد می‌شود. تمام روش‌های درمان سرطان از جمله شیمی درمانی سرطان، با هدف جلوگیری از همین فرایند اجرا می‌شوند. آن‌ها جلو تقسیم سلول را می‌گیرند و سعی می‌کنند تا حد امکان سلول‌های سرطانی را هم تخریب کنند. شیمی درمانی، با دارو این کار را انجام می‌دهد. هر کدام از داروهای شیمی درمانی برای یک نوع خاص و یک استیج مشخص از سرطان طراحی شده‌اند و مدت زمان درمان، دوز و فاصله بین جلسات باید توسط پزشک متخصص طراحی شود.

چرا شیمی درمانی عوارض دارد؟

همان طور که گفتیم، شیمی درمانی سرطان در واقع یک درمان دارویی است. داروهای شیمی درمانی به صورت دهانی (قرص و کپسول) یا تزریق به بیماران داده می‌شوند. بعد از ورود دارو به بدن برای درمان سرطان، مواد موجود در آن مستقیما به سوی سلول‌های مبتلا می‌روند تا تخریبشان کنند. عوارض شیمی درمانی هم به این دلیل ایجاد می‌شوند که گاهی داروها آن قدر قوی هستند (یا مرز بین سلول‌های سالم و سرطانی آن قدر نامشخص است) که داروها علاوه بر سلول‌های بیمار، سلول‌های عادی و سالم را هم تخریب می‌کنند. مثلا تخریب سلول‌های سالم معده می‌تواند منجر به مشکل در هضم یا تهوع و استفراغ شود. تخریب سلول‌های عادی پوستی، می‌تواند ریزش مو و تغییر رنگ و بافت پوست را به همراه داشته باشد و...

داروهای شیمی درمانی چه چیزهایی هستند؟

داروهایی که تومور را تخریب می‌کنند و گاهی سلامت ما را هم تحت تاثیر قرار می‌دهند (عوارض شیمی درمانی) بسته به استیج سرطان و نوع درمان انتخابی توسط بیمار متفاوت خواهند بود. گاهی شیمی درمانی به عنوان یک درمان مستقل و برای حذف تومور به کار می‌رود و گاهی برای از بین بردن باقی مانده‌های تومور بعد از یک عمل جراحی. داروهایی که رایج هستند و در بسیاری از شیمی درمانی‌ها برای درمان سرطان به کار می‌روند، این موارد هستند، که توضیحات کامل و مثال‌‌هایشان را می‏توانید در این مطلب پلینیک بخوانید:

عوامل آلکیله کننده (Alkylating agents): این داروها با تخریب DNA از تقسیم آن جلوگیری می‌کنند. این داروهای شیمی درمانی برای درمان سرطان ریه، سرطان سینه، سرطان خون، هوچکین و سرطان تخمدان تاثیرگذار هستند. آلترتامین، بنداموستین، بوسولفان و سیسپلاتین از جمله عوامل آلکیله کننده هستند.

نیتروسورها (Nitrosoureas): نیتروسورها در واقع یکی از زیر مجموعه‌های عوامل آلکیله کننده هستند که به شیوه خاصی عمل می‌کنند. این داروهای شیمی درمانی، می‌توانند از سد خونی مغزی عبور کنند و به داخلش بروند. برای همین بیشتر در درمان سرطان مغز مورد استفاده قرار می‏‌گیرند. کارموستین و لوموستین، از نیتروسورهای معروف هستند.

آنتی متابولیت‌ها (Anti-metabulites): این داروها در روند طبیعی متابولیسم سلولی اختلال ایجاد می‌کنند تا  DNA و RNA نتوانند به صورت نرمال کار کنند و در نتیجه فرایند تقسیم هم متوقف شود. آنتی متابولیت‌ها معمولا برای درمان سرطان خون و انواع سرطان سینه و گوارش به کار می‌روند و آزاسیتیدین، کلادریبین و هیدرکوسیورا از جمله آن‌ها هستند.

آنتی بیوتیک‏های ضد تومور (Anti-tumor antibiotics): این داروها با عوض کردن ساختار DNA درون سلول‌های سرطانی، باعث توقف رشد و تقسیم آن‌ها می‌شوند. آنزیم‌ها یکی از بخش‌هایی هستند که در سلول به تقسیم سلولی کمک می‌کنند و درمان سرطان با آنتی بیوتیک ضد تومور بر تغییر آنزیم متمرکز است.

عوارض شیمی درمانی چه چیزهایی هستند؟

عوارض شیمی درمانی ممکن است در بیماری‌ها و استیج‌های مختلف متفاوت باشند و حتی دو بیمار با یک نوع سرطان و یک استیج مشابه ممکن است عوارض یکسانی را تجربه نکنند. به طور کلی، در طول دوره شیمی درمانی این عوارض تجربه می‌شوند:

• خستگی و ضعف مداوم
• ریختن موی سر، ابروها و بدن
• کبودی و خون‌ریزی بی‌دلیل و مداوم
• انواع عفونت
• کم خونی (به دلیل کاهش تعداد گلبول‌های قرمز)
• تهوع و استفراغ
• تغییر در اشتها
• اسهال یا یبوست
• انواع مشکلات زبان و دهان مثل زخم، تبخال و درد هنگام بلع
• نوروپاتی یا انواع مشکلات عصبی مثل بی‌حسی، مورمور شدن یا درد
• تغییراتی در ناخن و پوست مثل تغییر رنگ یا خشکی بیش از حد
• تغییراتی در ادرار و مثانه
• مشکلات کلیوی
• تغییر در وزن
• اختلال در تمرکز
• تغییرات خلق و خو
• مشکلات مربوط به میل جنسی و عملکرد جنسی
• مشکلات باروری

آیا راهی برای کاهش عوارض شیمی درمانی وجود دارد؟

عوارض شیمی درمانی به طول کلی بدن را ضعیف کرده و باعث می‌شوند بیشتر در خطر عفونت قرار بگیرد. بسته به نوع شیمی درمانی سرطان، پزشک ممکن است انواع دارو یا مسکن را برای فرد تجویز کند تا راحت و بدون درد این دوره را بگذراند. اما رعایت بعضی از نکات کلی هم می‌توانند برای جلوگیری از عفونت یا بیماری‌های جانبی مفید باشند.

• دست‌هایتان را مرتب در طول روز بشویید. مخصوصا قبل و بعد از غذا خوردن، دستشویی رفتن و بازی با حیوانات.
• از افراد مبتلا به بیماری‌های واگیردار مثل سرماخوردگی، آنفولانزا و به ویژه کووید 19 دوری کنید
• سعی کنید از اماکن شلوغ مثل مراکز خرید، سینماها و کنسرت‌ها دوری کنید
• کوتیکول‌ها و پوست‌های محافظ اطراف ناخن را کوتاه نکنید
• در کار با قیچی و کارد دقت کنید، هر زخم می‌تواند یک احتمال عفونت باشد
• هر روز حمام کنید اما نه با آب داغ. به جای لیف‌های پلاستیکی از لیف‌های نرم با الیاف طبیعی استفاده کنید

شیمی درمانی برای بیماری‌های دیگری هم به کار می‌رود

در کنار درمان سرطان، شیمی درمانی برای درمان بیماری‌های دیگری هم انجام می‌شود. این یعنی مبتلایان به بیماری‌های مغز استخوان و اختلالات سیستم ایمنی هم ممکن است عوارض شیمی درمانی را تجربه کنند.

• بیماری‌های مغز استخوان: هر بیماری که مغز استخوان را تحت تاثیر قرار بدهد، به دریافت یا انتقال مغز استخوان نیاز داد (همان انتقال سلول‌های بنیادین) شیمی درمانی معمولا برای آماده کردن بیمار برای این فرایند انجام می‌شود.
• اختلالات سیستم ایمنی: دوزهای پایین داروهای شیمی درمانی می‌تواند در بعضی از اختلالات خاص، به کنترل سیستم‌های ایمنی با فعالیت بیش از حد کمک کنند. لوپوس و آرتریت روماتویئد از جمله بیماری‌های خودایمنی هستند که با شیمی درمانی تا حدود زیادی کنترل می‌شوند.